Resesyon: Dünya iktisadı enflasyondan kurtulmaya çalışırken daralmaya mı sürükleniyor?

Getty Images

Dünya iktisadında, 2021’in son aylarından bu yana bilhassa, ABD ve euro bölgesinde, büyüme sürat kesiyor, enflasyon (fiyat artışı) hızlanıyor, 1970’lerden bu yana birinci defa bir stagflasyon (enflasyon + durgunluk) gündeme geliyor. İktisatta bir resesyon (daralma), mali piyasalarda kriz ve toplumda siyasi istikrarsızlık olasılıkları güçleniyor.

Stagflasyon kavramı, birbirine zıt ekonomik tedbirler gerektiren iki olgunun eş vakitli olarak gelişmesini betimler.

Enflasyonu dizginlemek için faizleri arttırmak, para arzını, tüketici talebini daraltmak, fiyat artışlarını baskılamak gerekiyor. Bu tedbirler ekonomik sakinliği süratle daralma (resesyona) içine itme riskini getiriyor. Bütün gözler, bu tedbirleri gündeme getirecek olan Merkez Bankaları üzerine odaklanıyor. MB yöneticilerinin her açıklaması anında piyasa hareketlerine yansıyor, hasılı “volatilite” kaynağı oluyor.

Sakinlik eğilimine karşı ekonomik büyümeyi teşvik edici, düşük faiz, mali genişleme, yüksek fiyat siyasetleri, hükümetlerin sermaye üzerindeki vergileri azaltarak ekonomik faaliyeti canlandırma gayretleri, bu kere enflasyonu dayanılmaz noktalara hakikat itmeye başlıyor.

Birincisinde, iktisat daralırken işsizlik, yoksulluk, piyasalarda volatilite (ve “kaza” çıkma olasılığı) artıyor. İkincisinde enflasyon fiyatları süratle aşındırıyor, geçim ıstırabını arttırıyor. Her iki durumda da “toplumsal barış”, siyasi istikrar süratle bozulmaya başlıyor.

RESESYON RİSKİ ARTARKEN PİYASALAR SARSILDI

ABD ve Avrupa’da Merkez Bankaları enflasyonla gayrete öncelik vermeyi seçti. Geçen hafta faiz artışı ve para arzını daraltmaya yönelik uygulamalar hızlandı. ABD Merkez Bankası (FED) siyaset faizini yarım puan, İngiltere Merkez Bankası çeyrek puan arttırdı. İngiltere Merkez Bankası Lideri bir sonraki kademede, faizleri yarım puan arttırma eğiliminde olduğunu ima etti.

FED ve Avrupa Merkez bankası (AMB) bilançolarını (mali piyasaları destekleme harcamalarını) daraltmaya başladılar. AMB’nin haziran ayında faizleri artırma mümkünlüğü yeterlice güçlendi.

Bu ortamda, yıl başından bu yana genel bir gerileme eğilimi sergileyen borsalardaki volatilite giderek sertleşmeye başladı.

ABD’de Standard & Poor, Dow Jones ve Nasdaq indeksleri yıl başından geçen hafta sonuna kadar sırasıyla yüzde olarak, 13, 10, 23 kıymet kaybettiler. FT 100, yıl başından Mart ortasına kadar yüzde 9.4 geriledikten sonra toparlandı ve kelam konusu devri toplam yüzde 2.5 gerileme ile kapadı. Tıpkı devirde Eurofirst 300 indeksi yüzde 12, Şangay Bileşik indeksi yüzde 17, Tokyo Nikkei yüzde 8 geriledi.

Bu genel gerileme eğilimi içinde en sert dalgalanmaların Ukrayna savaşının başladığı Şubat ortası günlerinden sonra geçen hafta, salt ekonomik nedenlerden tekrarlandığı görülüyordu: Geçen hafta, FED faizleri arttırdıktan sonra Dow Jones ve S&P haftayı yüzde 3 ve yüzde 3.6 kayıplarla kapattılar, Nasdaq yüzde 5 geriledi, FT 100 son 3 günde yüzde 2 bedel kaybetti. Gelişmiş ülkelerde en dinamik şirketleri izleyen MSCI indeksi, Kasım 2021’den bu yana yüzde 50’den fazla gerilemiş.

Faizlerin artamaya başlaması, borsalardaki dalgalanmalar, tahvil piyasalarını da tesiri altına alma ve sert taraf değiştirme, bir krizi tetikleme riskini güçlendiriyor.

ÇİN’DE OLAN ÇİN’DE KALMIYOR

Merkez banklarının enflasyonla gayret pratikleri nadiren bir yumuşak inişle sonuçlanıyor. Buna karşılık merkez bankalarının, stagflasyon içinde enflasyonla uğraş ederken ekonomiyi resesyona (fiziki daralma) itme mümkünlüğü çok yüksek. ABD iktisadı bu yılın birinci dört aylık devrinde yüzde 1.4 gerilemiş görünüyor. Tıpkı devirde endüstride prodüktivitenin yıllık bazda yüzde 7.5 (Bloomberg’e nazaran, 1947’den bu yana en süratli düşüş) gerilemiş olması da resesyon riskine işaret ediyor.

Avrupa’ya gelince, euro bölgesinin en büyük iktisadı Almanya’da büyüme suratının birinci dört aylık periyotta, Ukrayna savaşının, Haziranda başlayacak faiz artışlarının, Çin ekonomisindeki yavaşlamanın tesirleri şimdi tam olarak kendilerini göstermemiş olsa da, yüzde 0,2 de kaldığı görülüyor. Alman hükümeti 2022 için büyüme suratı beklentisini yüzde 3,6’dan yüzde 2.2’ye çekti.

Euro bölgesi dataları, enflasyon hızlanırken, perakende piyasalarında satışların bilhassa İspanya, Almanya ve Fransa ‘da süratle düşmekte olduğunu gösteriyor. Önümüzdeki aylarda, gelmesi beklenen bir faiz artışının bu eğilimi ve genelde resesyon riskini güçlendirmesi beklenebilir.

Asya’da ekonomik görüntü yüklü olarak Çin’in performansına bağlı. Çin iktisadının büyüme suratının negatif alana geçme mümkünlüğü şimdilik, en azından resmi datalara nazaran yok. Lakin “Sıfır Covid” siyaseti nedeniyle rejim, sık sık ülkenin ekonomik olarak kritik bölgelerini karantinaya alınca, hem üretim, hem de tedarik zincirleri aksıyor. Çin iktisadı kelam konusu olunca genelde optimist olan ekonomist Stephen Roach (Yale Üniversitesi, Morgan Stanley eski Asya ofis şefi) bu kere resmen açıklanan yüzde 5.5 büyüme suratının yakalanabileceğine inanmıyor.

Nitekim de son datalar tüketici harcamalarının zayıflığını, ekonomik hasılanın yüzde 40’ını oluşturan servis bölümünde satın alma müdürleri indeksinin Mart ayında 42’den Nisan ayında 39 seviyesinde (50’nin altı daralma manasına geliyor) gerilediğini gösteriyor. Örneğin, Cep telefonu ve taşıt araçlarında satışlar Nisan ayında yıllık bazda sırasıyla yüzde 14 ve yüzde 39 oranında gerilemiş.

Wall Street Journal’ın aktardığı üzere, “Çin’de olan Çin’de kalmıyor”. Dünyanın ikinci büyük iktisadında bir yavaşlama bölge ülkelerinden başlayarak, dünya iktisadını etkilemeye başlıyor. Güney Kore, Tayvan ve Japonya’nın Çin’e ihracatlarında Nisan ayında bariz düşüşler görülüyor.

MERKEZDE ENFLASYONLA UĞRAŞ, ETRAFTA BORÇ KRİZİ…

Geçen yüz yılda, gelişmekte olan ülkelerin en büyük borç krizi, ABD merkez Bankası 1970’lerin sonunda, stagflasyona karşı enflasyonla gayrete öncelik verdiğinde, patlamıştı.

Bugün de benzeri bir tehlike var. Institute of International Finance (IFF) hesaplamalarına nazaran, gelişmekte olan ülkelerin bu yıl sonuna kadar ödemesi gereken borçların ABD faizlerinden direkt etkilenecek olan kısmı bir trilyon dolara ulaşıyor.

Getty Images Pekin – Çin

Finansal krizden bu yana adeta ikiye katlanan gelişmekte olan ülkelerin borçları, bugüne kadar neredeyse “sıfır faizden” borçlanılabildiği için çarçabuk servis edilebiliyordu.

Artık, Merkez Bankaları, bilhassa ABD’de FED, enflasyonla uğraş bağlamında faizleri arttırarak, nakdî sıkılaştırma siyasetlerine geçmeye başlayınca, borçlanma maliyetleri artıyor, dolar değerlenmeye başlıyor. Bu durumda dolarla borçlanan ve finansal istikrarları kırılgan ülkelerin hem borçlanarak hem de ülke içindeki gelirlerine dayanarak borçlarını servis etmesi süratle zorlaşıyor. Dahası merkez ülkelerin piyasalarındaki daralmalar, etraf ülkelerin ihracat gelirlerini de olumsuz tarafta etkilemeye, borç ödemek için gereken dövizi yaratma kapasitelerini düşürmeye başlıyor. Tüm bu dinamikler, milletlerarası yatırımcının gelişmekte olan ülkelere olan inancını daha da zayıflatıyor. Eliot Fon idaresi şirketinden Jay Newman’ın tabiriyle bu ülkeler, bugün “hangi fiyattan olursa olsun güvenilemez” konumdalar.

Bir borç krizi tehlikesi sırf gelişmekte olan ülkeler için değil, Avrupa periferisindeki ülkeler için de geçerli. Euro bölgesi ekonomilerinin borç durumlarını, on yıl öncesiyle karşılaştıran Deutsche Bank stratejisti Maximilian Uleer’e nazaran faizler artmaya devam ederse (ki edecek) İspanya ve İtalya’nın faiz maliyetinin ulusal gelire oranı 2011 seviyesini yakalayabilir. Uleer’in karşılaştırması, Yunanistan ve Portekiz’in de kritik bir noktada oluğunu gösteriyor.

Borç krizi beraberinde çabucak derin bir resesyon getirdiğinden, bu açıdan bakınca da genelleşmiş, global bir resesyon riskinden kelam etmek imkanlı.

1970’lerdeki stagflasyona karşı gelişmiş ülkelerin merkez bankaları, Başta FED olmak üzere faizleri süratle arttırarak çaba ettiler. Ani faiz artışlarının resesyon yaratıcı tesirleri, 1980’ler boyunca etraf ülkelerin ekonomileri açılarak, tekrar şekillendirilerek yaratılan yeni mal ve sermaye ihracatı imkanlarıyla, globalleşmeyle, dengeleniyordu.

Bugün de emsal bir seçeneğin olabileceğini söylemek, global resesyonun ve yeni bir finansal kriz riskinin hangi zıt eğilimlerle dengelenebileceğini bilmek hiç kolay değil.